Harşıt Çayının Gümüşhane ili Vauk Dağı kuzey eteklerinden doğmakta ve Sifon deresi ismiyle kaynağını alıp, Gümüşhaneyi baştan başa kat ederek Torul, Özkürtün, Kürtün ve Doğankenti aşıp Tirebolu körlimandan denize dökülmektedir. Harşıt çayı 142 km uzunluğundadır. İki vadi boyunca kıvrılarak asırlarca yorulmadan akan Harşıt çayı sağ ve solunda irili ufaklı birçok dereciklerle de beslenmektedir. Harşıt çayını besleyen irili ufaklı derecikler şunlardır. Yağmur dere, Çamlı köy deresi, Yeşil dere, iki su deresi, Şiran deresi, Nivene deresi, Köstere deresi, Çitdersi, Söğüteli deresi, Süme deresi, Elceğiz deresi, Çatalcaya deresi, Törnük deresi, Akköy deresi, Derindere deresi, Erik deresi, Üzümce deresi, Güvenlik deresi, Kavraz deresi, Kozan deresi, Güdül deresi, Gıcık deresi, Eymür deresi, İndibi (Karayalak) deresi, Aslancık deresi, Eğnece deresi.
Harşıt çayının o zamanlar üzerine henüz barajlar yapılmamış, dizginlenmemiş olan Harşıt Çayı sonbaharda yağmurların artmasıyla iyiden iyiye hırçınlaşır, suları yükselir yer yer girdaplar oluşur. Harşıt Çayı dediysek, Harşıt ya da Harşit, suyu bol yükseklerden eğimle hızlı akan bir nehirdir, Karadeniz'e yaklaştıkça eni 30–50 metreleri bulur. Baharda dağlarda bilhassa o yıl kar çok yağmışsa, karların erimesiyle su seviyesi iyice yükselir İlkbaharda dağlarda karların erimesiyle coşan Harşıt çayı önüne ne gelirse sürükleyip götür.
Harşıt Çayı yöresinde maden yatakları bulunduğu için yöre ismiyle acı su adını verdiğimiz şifalı sular çoktur. Harşıt çayı boyunca maden yatakları bulunan yerler: Tirebolu ilçesi Körliman, Ark köyü, Ataköy. Doğankent ilçesi Oyraca köyü, Çatalağaç köyü, Söğütağzı köyü. Kürtün ilçesi Şıhlı köyü. Torul ilçesi Zigana köyü, Gümüşhane merkez köyleri ile Kale civarları. Bu madenlerden geçmiş dönemlerde Tirebolu Körliman, Ataköy madenleri. Doğankent Çatalağaç köyü Keldaş madeni, Oyraca madeni. Kürtün ilçesi Şıhlı madeni, Torul ilçesi Zigana madeni, Gümüşhane eski yerleşim yeri Eskişehir de Gümüş madeni ve merkez köylerinde madenler işletildi.
Harşıt çayının Doğankent ilçesi Güvenlik köyü, Doymuş köyü ile Çatalağaç köyü köy altında mermer sanayinin en önemli ham maddesi olan granit taşı çokça bulunmaktadır. Ayrıca bu granit taşından parke taşları da imal edilmektedir.
Birçok medeniyetlere tanıklık eden Harşıt çayı, üzerinde onlarca tarihi esere haiz olan kemer taş köprüler bulunmaktadır. Bazıları çeşitli sebeplerle tahrip olduysalar da, günümüze ulaşan örnekleri hala mevcuttur. Günümüze ulaşan kemer köprüler Gümüşhane köprübaşı köprüsü, İkisu köprüsü, Çit deresi Köprüsü, Torul köprüsü, Torul-Trabzon transit köprüsü, Uluköy köprüsü hala ayakta tarihe direnircesine durmaktadır. Bu gün eskilerinin yerine yapılan yeni köprüler vardır. Tirebolu köprübaşı köprüsü, Eymür köprüsü, Ataköy köprüsü, Harşıt köprüsü, Doymuş köprüsü, Şadı altında yıkılan kemer köprünün yerine asma köprü, Yanık köprü, Uluköy köprüsü, Araköy Köprüsü, Torul Köprüsü, Gümüşhane daltaban Köprüsü, Gümüşhane Köprübaşı Köprüsü, Bağlarbaşı köprüsü.
Harşıt çayının İçinde balık türleri yaşamaktadır. Harşıt çayının içinde barındırdığı balık türleri Alabalık, karabalık, sazan, aynalı, bıyıklı.
Harşıt çayı geçmişten bu güne Tarım, Ulaşım, Elektrik, Su ürünleri, Tarihte sınır olma gibi görevler üslenmiştir. Harşıt çayı bu yörede hızlı şehirleşmenin öncülüğünü yapmıştır. Şehirlerde pazarlar kurulmuştur. Bu Pazarlar Cuma günü Tirebolu pazarı, Cumartesi günü Halkavala pazarı, Pazar günü Harşıt pazarı, Pazartesi günü Torul pazarı, Salı günü Gümüşhane Pazarı, Çarşamba günü Kürtün pazarı. Birde 1948 yılında Şadı köyü kahve yanında Pazar kurulmuş kısa sonra işlevini kaybederek kapanmış.
Harşıt çayının üzerine baraj ve santraller yapılmamış olsaydı çayın geçtiği yerler şimdi birer küçük yerleşim birimleri olarak kalacaktı. Harşıt çayı üzerinde günümüz insanları teknolojilerden dende yararlanmaktadır. Harşıt çayı üzerinde teleferikler kurulmuştur. Bunlardan bazıları Sadaklı Mahallesinden Oyraca Köyüne, Güvenlik köyü altından Yerlice köyüne, Şadı Köyü altından Üçtaş köyüne, Şıhlı Taşılıca altından Yeşil köye, Uluköy Hanyanından Çeriçükür Köyüne geçmek için kullanılmaktadır.
1945 yılından önce ulaşım güçlükle sağlanırdı. Araç yolu yoktu. Yaya olarak gidilir gelinirdi şehirlere. Yollar Üzerinde Kervan saraylar (Hanlar) vardı. Bu ulaşım sırasında Gümüşhane ili yolu üzerinde Şadı hanyanda (Yalan çoğun hanı), Karaçukur altında han vardı. Yine Tirebolu yolu üzerinde Aslancıkta han vardı. İnsanlar şehre gidiş gelişlerinde bu hanlarda konaklarlardı. Harşıt vadisinde kara yolu 1945 yıllarında Tirebolu’dan başlayarak 1952 yılında Doğankent, 1955’lerde Şadı altında, 1960'lı yılarda Torul’a ulaşmıştır.
1990'lı yıllarda İran transit yolunun yapılmasıyla Vadi insanları ulaşımda rahatladı. Yeni yapılan yol üzerinde bulunan tüneller. Gümüşhane Tüneli, Hacı Emin Tüneli I, Hacı Emin Tüneli II, Hacı Emin Tüneli III, Mescitli Tüneli 1, Mescitli Tüneli 2, Mescitli Tüneli 3, İkisu Tüneli(Harmancık), Kirazlık Tüneli, Özkürtün Tüneli, Kürtün Tüneli, Taşlıca Tüneli (Elciğez) ,Taşlıca Tüneli I, Günyüzü Tüneli I, Günyüzü Tüneli II, Güvenlik Tüneli.
Harşıt Vadisinde zaman zaman coşan, bazen hırçın bazen de uslu ama geçtiği yerlere hayat veren Harşıt Çayı, geçmişte tarım ve hayvancılığın ön planda olduğu yıllarda vadiye çok önemli hizmetlerde bulunmuştur. Günümüzde ise daha değişik görevler üstlenerek vadi insanına hizmete devam etmektedir. Hırçın akan Harşıt Çayına son zamanlarda gem vurulmuştur. İlk olarak Doğankent HES yapılarak Türk ekonomisine katkıda bulunmaya ve istihdam sağlamaya başlamış. Daha sonra Kürtün ve Torul baraj ve santrallerinin devreye girmesiyle hem elektrik üretimi başlamış hem de baraj göllerinde balıkçılık başlamıştır. Devamla Akköy Barajının yapımının ardından Kürtün Elmalı barajı ile Tirebolu Aslancık barajının yapımları başlamış. Ayrıca Torul’da Gülaçar vadisinde çit deresi yöresinde de yeni santrallerin yapımı plan aşamasındadır. Harşıt Vadisinde baraj ve santrallerin yapılması ile çok büyük değişiklikler olmuş, ekonomi canlanmıştır. Harşıt Vadisi’ne hayat veren Harşıt çayı, artık hırçınlığını bırakarak, vadi insanlarının ekonomik yönden gelişmesi için bir araç teşkil etmiştir. Halen de teşkil etmeye devam etmektedir. Yeşilin her tonunun bağrında saklayan Harşıt Vadisi, bundan sonra Türk ekonomisinin kalkınmasında temel taşları teşkil etmeye devam edecektir. Barajlar cenneti Harşıt Vadisi’ne ulaşımın daha iyi olabilmesi için artık tren yolu projesinin de eklenerek, vadi insanlarının tren yolu ile de ekonomisinin gelişmesine yardımcı olunması gerekmektedir. Bu konuda çalışmalar yürütenleri takdir ediyorum. Her yönüyle hayatımızın bir parçası olan elektrik, Harşıt Vadisinde üretilerek gerek evlerde gerekse iş yerlerinde bizlere büyük katkı sağlamaktadır. Modernleşmenin çabuklaşmasına vesile olmaktadır.
Harşıt çayı tarihe (1916–1918) tanıklık edercesine 1.Dünya Savaşında bölgeyi Rusların işgali sırasında sınır teşkil etmiş Ruslar Harşıt çayının diğer tarafına geçememiş veya Harşıt çayı hırçın akışı ile geçmeye izin vermemiştir. Bu savaşta birçok vatan evladı şehit düşmüş, mezarları yine Harşıt çayı kenarlarındaki düzlüklerde bulunmaktadır. Şehitlerimizin mezarlarına Harşıt çayı boyunca rastlamak mümkün. Bunlardan bazıları Tirebolu Ketençukur köyü şehitliği, Sekü, Doğankent Süttaşı mahallesi, Yeniköy Köyü altı, Doymuş Köyü ile Çatalağaç Köyü eski kahvelerin bulunduğu yerde, Tepealan Ocakyanı şehitliği, Ayıt Kayabaşı şehitliği, Kazıkbeli Akdoğan şehitliği, Söğüteli şehitliği, Vauk Abdal Musa şehitliği.
Yıllarca bazen hırçın, bazen sakin akan Harşıt çayı çok insanları almış, yutmuş. 1950’li yıllarda Vadi boyunca yol yokken ormanlardan kesilen tomruk ve orman ürünlerinin Harşıt çayı üzerinde sürülerek gideceği yerlere götürülüyordu.
Tarımda yukarı Harşıt vadisinde kullanılmasıyla Dünyada emsali bulunmayan elma ve dut üretilmesine vesile olmuştur. Harşıt çayının kenarlarında yetişen ceviz ağaçlarının meyveleri çevrede aranan niteliklere sahiptir.
1970 yıllarında Doğankent hidroelektrik santralinde çalışan bir Japon mühendisin söyledikleri hala hafızalarımızda. Mühendis şöyle demiştir: Harşıt çayı bizim ülkemizde olsaydı biz dünyanın bir numaralı deniz ürünleri üreten ülkesi olurduk.
Harşıt çayını besleyen yan kaynak sularında Harşıt vadisi boyunca kırmızı benekli alabalık yetişmektedir. Birkaç örnek verecek olursak süttaşı küstük deresi, Doymuş köyü üzümce deresi, Çatalağaç köyü Erik ve derindere deresi, Çatak yazlık deresi ismini yazamadığımız daha birçok dere var. Baraj göllerinde balıkçılık yapılmaya başlanmasıyla insanların ekonomisine katkı sağlamaktadır. Kenarlarına biriktirdiği mil ve kumların yörede ekonomik değeri olan tesislerin (Kum ocakları) kurulmasına sebep olmuştur.
Tarım ve hayvancılığın yaygın dönemlerinde çay kenarlarında ve yan kaynak suları üzerinde değirmenler kurularak mısır, buğday, kalın tuzların öğütülerek toz haline getirilmesi sağlanırdı. Harşıt çayı kenarları birçok göçmen kuş türünün uğrak yeridir.
Yine 1960 yıllarda Elektrik yokken elektrik üretimi için jeneratörlerden yararlanılırdı. Yine bu jeneratörlerin çalıştırılması Harşıt çayından alınan suyla sağlanırdı. Bunlarla ilgili su kanalı yolları bugün bile Gümüşhane ili ve Torul ilçesinde bulunmaktadır.
Harşıt çayının barajlarla göle dönüştürülmesi ardından iklim dede büyük ölçüde değişikler oldu. Sert geçen kış mevsimi artık yerini ılıman iklime bırakması neticesinde vadide bitki örtüsünde buna paralel olarak artış görülmektedir. Kürtün baraj gölünün çevreye hayat vermesiyle beraber son yıllarda Güvende Yayla şenliklerinden önce Kürtün su şenlikleri Festivali de yapılmaya başlanmıştır. Yine Harşıt çayında İlkbaharda Rafting sporu yapılmaktadır. Rafting sporu Gümüşhane ilinde düzenlenirken, son zamanlarda Doğankent ilçesinde de düzenlenmeye başlamıştır. Bununla beraber Harşıt çayında yapılabilecek spor türleri: Rap Jumping, Helli-Sking, Jet Boating, River Sledding, Güreş Sahası, Dağ Bisikletçiliği. Yıllarca insanlığa hizmet veren Harşıt çayı bu hizmetine artırarak devam etmektedir.
Harşıt Çayı Karadeniz'e on üç kilometre kala yayılır bir iyice. Derin vadi açılır biraz. Harşıt yöresinde dar bir V 'yi andıran doğal yapının aşağılarda menderesler çizerek inmesi gözlere doyum bir açılım sağlar. Çay yorulmuştur artık. Yukarıdan sürüklediği çay taşları, çakıllar kumlar arasında yayılır. Geniş büklerdeki alanlara mısır tarlaları bile yapılmıştır. Taban sulu olduğu için turşuluk fasulyelerin en iyisi çaylar arasında yetişir. Nihayet aheste aheste akan çay Tirebolu kör limandan karadenizle buluşur.
seyitguvendi@hotmail.com
Okunma Sayısı: 1910